Badania kliniczne

Wydaje mi się, że nie ma potrzeby przedstawiania definicji badania klinicznego, ponieważ każdy mniej więcej wie, na czym taki eksperyment polega. W języku angielskim istnieją dwa synonimiczne określenia clinical study oraz clinical trial. W tekstach polskich przeważa termin badanie kliniczne, ale czasem spotyka się również określenie próba kliniczna.

Badania kliniczne służą ocenie trzech podstawowych aspektów działania leku, określanych jako efficacy (skuteczność), safety (bezpieczeństwo stosowania) oraz tolerability (tolerancja). Należy zwrócić uwagę na polski odpowiednik drugiego terminu: wyrażenie „bezpieczeństwo aspiryny” – bez członu stosowania – oznacza dosłownie, że rzeczona aspiryna jest w bezpiecznym położeniu! Osoby tłumaczące na angielski powinny także wiedzieć, że termin tolerance oznacza brak reakcji organizmu na zbyt małą dawkę podanej substancji (np. u narkomanów czy palaczy), podczas gdy z badaniami klinicznymi związany jest termin tolerability, oznaczający, że działania niepożądane wywoływane przez lek są znośne dla pacjenta. W nazwach badań klinicznych wymienione wyżej terminy występują często w połączeniu z imiesłowem oriented, np. efficacy-oriented study (badanie skuteczności), safety-oriented ([badanie] bezpieczeństwa stosowania) itp.. W polskich tłumaczeniach nie używa się odpowiedników tego wyrazu.

Kolejna seria terminów związanych z badaniami klinicznymi ma postać: phase I, phase II, phase III study/trial oraz phase IV / post-marketing study. Dokładne informacje na temat różnic między poszczególnymi etapami badań klinicznych można znaleźć na witrynach wymienionych na końcu artykułu w „witrynografii”. Polskie odpowiedniki mają przewidywalną budowę, tzn. badanie fazy I, II, III, IV. Badania fazy IV różnią się od pozostałych tym, że prowadzi się je po już po zarejestrowaniu leku i uzyskaniu zezwolenia na sprzedaż (marketing approval). Stąd jego rozbudowana nazwa angielska post-marketing study. Po polsku można mówić badanie postmarketingowe, choć bardziej poprawną językową nazwą jest badanie porejestracyjne (oraz, oczywiście, badanie IV fazy). Ponieważ takie badania polegają na zbieraniu danych o pacjentach przyjmujących lek przepisywany przez ich lekarzy, a nie na obserwacji wybranej grupy pacjentów leczonych w ściśle określonych warunkach, co ma miejsce w badaniach faz I-III, nie można używać wyrazu trial na określenie tego typu badań. Kolejną konsekwencją wykorzystania odmiennej próby, czyli inaczej populacji pacjentów ([patient] sample, patient population) jest podział pojęcia skuteczności leku na efficacy, tj. skuteczność eksperymentalną (badania przedrejestracyjne), oraz effectiveness, czyli skuteczność rzeczywistą, związaną z badaniami porejestracyjnymi.

Badania kliniczne z reguły mają charakter porównawczy: badany lek (przed rejestracją: investigational drug) porównuje się z innym lekiem referencyjnym (reference drug, active comparator) o ustalonej skuteczności lub placebo, które nie zawiera substancji czynnej [farmakologicznie] ([pharmacologically] active substance). Badanie porównawcze, to controlled study, co zwykle jednak tłumaczy się jako badanie kontrolowane. Jeżeli lek jest porównywany z placebo, w nazwie badania pojawia się przymiotnik placebo-controlled, tłumaczony jako [badanie] z kontrolą placebo lub, bardziej rozwlekle, badanie z grupą kontrolną otrzymującą placebo. Najbardziej poprawny odpowiednik, tj. badanie porównawcze z placebo, nie jest jeszcze tak popularny, jak być powinien. Spotykane czasem tłumaczenie badanie kontrolowane placebo jest nielogiczne (czy placebo kontroluje badanie?!). Grupy pacjentów otrzymujących porównywane substancje to treatment arms, stąd an aspirin arm tłumaczymy grupa otrzymująca aspirynę, g. leczona aspiryną bądź używamy w nim rzeczownika pacjenci.

Przydział do grup jest z reguły losowy. W ten sposób zapobiega się sytuacji, w której lekarz podaje nowy lek np. tylko najciężej chorym pacjentom, co ma, oczywiście, wpływ na wyniki leczenia. Randomisation to właśnie losowy przydział do grup lub randomizacja; Randomized study to badanie z losowym przydziałem do grup lub badanie z randomizacją. Ten ostatni termin obecnie wypiera wcześniej stosowane określenie badanie randomizowane.

Utajnienie danych dotyczących pacjentów, ich chorób, reakcji na leczenie itp. jest tak samo ważne dla zachowania obiektywizmu wyników badania co losowy przydział do grup. W tym kontekście wyróżnia się badania otwarte (open-label studies) oraz badania (prowadzone/wykonywane) metodą pojedynczo, podwójnie lub potrójnie ślepej próby (single-, double-, triple-blind/-masked trials). Metodą ślepej próby oznacza utajnienie nazwy leku przed pacjentami, lekarzami leczącymi pacjentów (i prowadzącymi dokumentację medyczną, na podstawie której ocenia się skuteczność itp.) lub osobami oceniającymi poprawność/kompletność dostarczanej dokumentacji – od tego, ile kategorie takich osób nie wie, jaki lek jest stosowany, zależy użyty przysłówek (pojedynczo itp.).

Wyprodukowanie placebo o wyglądzie identycznym z prawdziwym lekiem nie stanowi problemu. Trudniej utajnić, jaki lek jest podawany, gdy badanie dotyczy leków o różnej drodze podania lub dwóch postaci tego samego leku (np. w zastrzykach i tabletek). W takich przypadkach jedna z grup otrzymuje lek czynny w tabletkach i placebo w zastrzyku, a druga placebo w identycznie wyglądających tabletkach i lek czynny w zastrzyku. Jest to badanie podwójnie pozorowane (double-dummy study).

Badanie równoległe / w układzie równoległym (parallel study) polega na tym, że jedna z grup (arms), na jakie podzielono uczestników badania, otrzymuje badany lek, a druga – lek referencyjny lub placebo. Możliwa jest także inna organizacja badania: część uczestników stosuje przez pewien czas badany lek, a następnie, po krótkiej przerwie, jest leczona placebo, natomiast pozostali pacjenci otrzymują najpierw placebo, a następnie badany lek. Jest to badanie w układzie naprzemiennym/krzyżowym (cross-over study). Krótka (np. tygodniowa) przerwa przed zmianą leku (wash-out period) służy oczyszczeniu organizmu z wcześniej stosowanej substancji, tak by jej działanie nie miało wpływu na stan pacjenta w okresie stosowania drugiego leku.

Inne określenia pojawiające się w nazwach badań klinicznych to m.in. multicentre/multiclinic study - badanie wieloośrodkowe (prowadzone w kilku przychodniach czy szpitalach), oraz dose-ranging study - badanie ustalające optymalny zakres dawek leku (nie ma krótszego polskiego odpowiednika).

Pacjenci określani są w nazwach badań klinicznych jako -naive, lub -experienced (patients): penicillin-naive, Prozac-experienced. Chodzi nie o osoby, naiwnie wierzące, że zostaną wyleczone, jak sugerowała jedna z słuchaczek podczas wrześniowego wystąpienia, lecz o osoby wcześniej nieleczone (naive) lub leczone (experienced) danym lekiem. Warto też wspomnieć o różnicy między inpatients (chorymi leczonymi szpitalnie / hospitalizowanymi) i outpatients (chorymi leczonymi ambulatoryjnie, tj. przebywającymi w domu i zgłaszającymi się na wizyty do lekarza w przychodni). Chyba każdy z nas był przynajmniej raz takim outpatient.

Kolejną subtelnością, o jakiej trzeba pamiętać, są zasady stosowania wielkich i małych liter w nazwach leków. Małą literą piszemy nazwy substancji czynnych, wielką literą – nazwy handlowe leków (każdy lek zawiera substancję czynną i substancje pomocnicze, czyli excipients). Nazw handlowych nie należy polszczyć ani odmieniać, stąd tłumaczenia chorzy nieleczeni wcześniej penicyliną ale chorzy leczeni wcześniej preparatem Prozac.

Oprócz omówionych powyżej terminów i określeń w nazwach badań klinicznych spotyka się oczywiście nazwy chorób, których polskie odpowiedniki można z reguły znaleźć w słownikach.

Więcej informacji na temat badań klinicznych można znaleźć m.in. na następujących witrynach

www.gcppl.com.pl

www.slam.katowice.pl/badania/komisja

www.lilly.pl -> farmakoekonomika -> słownik EBM (uwaga: błędy ortograficzne, np. clinical TRAIL, ale zawartość merytoryczna na wysokim poziomie)

A oto kilka przykładów rozbudowanych nazw badań klinicznych wraz z tłumaczeniami na język polski:

Double blind placebo controlled dose ranging study of the efficacy and safety of ssr149744c 100 or 300 mg for the prevention of ventricular arrhythmia

Badanie metodą podwójnie ślepej próby z kontrolą placebo porównujące skuteczność i bezpieczeństwo stosowania  ssr149744c (w dawce) 100 mg i 300 mg w profilaktyce komorowych zaburzeń rytmu serca

Randomised, double-blind study to investigate the safety and efficacy of brotizolam in brotizolam-naïve insomnia outpatients

Badanie metodą podwójnie ślepej próby z randomizacją [albo: Randomizowane badanie z podwójnie ślepą próbą] oceniające bezpieczeństwo stosowania i skuteczność preparatu brotizolam u nieleczonych wcześniej tym lekiem osób cierpiących na bezsenność

Double-blind, placebo-controlled, parallel design study comparing the effects of treatment interruption among antidepressants

Badanie metodą podwójnie ślepej próby w układzie równoległym z grupą kontrolną otrzymującą placebo porównujące wpływ przerwania leczenia różnymi lekami przeciwdepresyjnymi

Double-blind, single-dose, crossover comparison of terfenadine, loratadine and astemizole versus placebo

Badanie metodą podwójnie ślepej próby w układzie naprzemiennym porównujące stosowanie pojedynczych dawek terfenadyny, loratadyny, astemizolu i placebo [uwaga: nie ma odpowiednika angielskiego wyrażenia vs.]